Home Marketing & Insights Spoedcursus z...

Spoedcursus zetspiegel: Zo ontwerpt u harmonische lay-outs

Door

De zetspiegel zorgt voor een bepaald effect van het drukresultaat of de lay-out op het beeldscherm. Daarom is het bij het begin van de vormgeving raadzaam zich grondig bezig te houden met de zetspiegel. Wij leggen de mogelijkheden hierna uit en stellen gratis templates beschikbaar om te downloaden.

U kent vast en zeker beide uitersten – reclame bij de discountzaak die op dun, grijs krantenpapier tot aan de rand is volgepropt met inhoud, en een elegante brochure in liggend formaat op glanzend kunstdrukpapier, die veel ruimte biedt om reclame te maken voor luxe baden.

Zo beïnvloeden verschillende componenten zoals het papier, het gevoel dus, maar ook de vormgeving met lettertypes, kleuren en foto’s evenals de hoeveelheid vrije ruimte binnen en buiten de vormgeving, wat voor effect deze heeft.

Aan elke vormgeving ligt op de achtergrond een kader ten grondslag, en wel het kader waarbinnen het papier of het beeldscherm “bedrukt” is. Dit gedeelte wordt zetspiegel genoemd, en onafhankelijk van het feit of u uw gedachten daarover laat gaan of dat deze toevallig ontstaat – hij is er en heeft effect. Wat dat betreft is het altijd raadzaam om aan het begin van elke vormgeving even goed na te denken over de grootte en de plaatsing van deze zetspiegel respectievelijk het bedrukbare vlak.

Overzicht van de artikelen

Soorten zetspiegels
Details van de gulden snede
De lijn- of diagonaalconstructie
Enkelvoudige getallenreeks
Deling van negen
Vormgevingsraster
Een voorbeeld
Vormgevingsraster met InDesign
Zetspiegel en advertenties

>>> Zetspiegel-templates om gratis te downloaden <<<

Overzicht van de zetspiegel-methoden

De gulden snede
De klassieke methode waarvan de oorsprong in de Renaissance ligt, wordt “gulden snede” genoemd. De verhouding van de gulden snede kan worden toegepast voor diverse ruimteverdelingen, evenals voor het bepalen van de zetspiegel of voor de keuze van de papiergrootte. De rij van Fibonacci staat in nauwe samenhang met de gulden snede.
De lijnconstructie (of: diagonale constructie)
Bij de lijnconstructie werkt men met diagonalen die op het eerst gezicht afschrikwekkend wiskundig lijken, maar uiterlijk bij de derde toepassing uit de mouw worden geschud en een goed alternatief vormen voor de gulden snede.
De enkelvoudige getallenreeks
Hier is de getallenreeks 2:3:4:5 of 2:3:4:6 bedoeld als hulpmiddel waarmee de proporties van de witmarges worden gedefinieerd.
De deling van negen
De deling van negen is nog een probaat middel waarmee men snel een eenvoudig zijn doel bereikt, maar het resultaat kan niet zomaar worden vergroot/verkleind.

Zetspiegel-basics

Centreren en uitbalanceren worden aangeraden, wanneer onder objecten een grotere witte ruimte wordt geplaatst dan boven de objecten. Zodoende bevindt het gevoelde, harmonische midden zich altijd iets boven het rekenkundige midden. Met dit feit zullen wij bij elke constructiewijze rekening houden.

De zetspiegel van een afzonderlijke pagina bevindt zich in de regel horizontaal in het midden; bij documenten met meerdere pagina’s moet u er rekening mee houden dat de lezer altijd ook naar twee pagina’s naast elkaar kijkt, en de vrije ruimte aan de binnenkant, de zogenoemde rugmarge of binnenmarge, dubbel zo breed werkt. Daarom maakt men bij dubbelzijdige documenten de binnenmarge ongeveer half zo breed aan als de buitenmarge. Bovendien zijn er nog de begrippen kopmarge, dat is de vrije ruimte boven het bedrukte vlak, en de voetmarge aan de onderkant.

Zetspiegel met de gulden snede en Fibonacci

De gulden snede als proportionaliteitswet treffen we aan in de architectuur, de schilderkunst, de beeldhouwkunst en in de natuur. Deze helpt ons bij een harmonische verdeling resp. onderverdeling van vlakken en afstanden. Overigens is ook de verhouding van kleine letters en hoofdletters bij veel lettertypes gebaseerd op de gulden snede. Bij de gulden snede verhoudt de kleinere afstand zich tot de grotere als de grotere tot de gehele afstand.

De getallenvolgorde van de Fibonacci-getallen staat in nauwe samenhang met de gulden snede en mag gemakshalve als basis voor het kiezen van de zetspiegel worden gebruikt volgens “goddelijke proporties”. Deze luidt 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34 enz. – waarbij een getal in de reeks bij het vorige getal wordt opgeteld, om het volgende getal te krijgen. Voorbeeld: 5 opgeteld bij de 3 die daarvoor staat, wordt 8.

Laten we de getallenreeks nu op een dubbelzijdige zetspiegel toepassen. Hier is deze strikt genomen niet bedoeld voor de definitie van de zetspiegel, maar voor de definitie van de witmarges en vervolgens de daaruit resulterende zetspiegelproporties.

De binnenmarge is in de regel altijd de kleinste, daarna wordt de grootte van de marge bij een rechterpagina groter met de wijzers van de klok mee, bij een linkerpagina tegen de wijzers van de klok in. Wanneer we de getallenreeks toepassen op de margegroottes, ontstaan er 2 eenheden voor de binnenmarge, 3 eenheden voor de kopmarge, 5 eenheden voor de buitenmarge en 8 eenheden voor de voetmarge. De grootte van de eenheden kan hier vrij worden gekozen en wordt bepaald naar de hoeveelheid inhoud, het product en de doelgroep.

Zetspiegel met de lijnconstructie

Bij deze methode zorgen diagonale lijnen voor een zetspiegel; daarbij is de eindgrootte variabel. Eerst trekt u twee diagonalen over de dubbele pagina, vervolgens telkens één diagonaal binnen elke afzonderlijke pagina, vanaf de onderkant aan de buitenzijde naar de binnenkant bovenaan. Voor het startpunt van de zetspiegel linksboven zoekt u een willekeurig punt op de rechter diagonaal van de afzonderlijke pagina. Deze volgt u met een horizontale lijn naar rechts, totdat u op de diagonaal van de dubbele pagina stuit. Vanaf daar gaat u verticaal naar beneden, totdat u de diagonaal van de afzonderlijke pagina weer tegenkomt, en van daaruit sluit u de rechthoek met een horizontale lijn. Dit kan enigszins verwarrend klinken, maar met de afbeelding hieronder zal het snel duidelijk zijn.

U kunt de zetspiegelgrootte te allen tijde veranderen, door het startpunt linksboven op de rechter diagonaal van de afzonderlijke pagina naar boven of verder naar beneden te verplaatsen. Verplaatsing naar boven laat de zetspiegel – met behoud van de proporties – groter worden, verplaatsing naar beneden laat deze krimpen.

Plan B

Wanneer u hulp nodig heeft bij de grootte, kunt u een andere lijn toepassen, die u ook bij het maken van deze beslissing ondersteunt: Begin, nadat alle vier de diagonalen werden gemaakt, met een verticale lijn op het punt waarop de diagonaal van de afzonderlijke pagina en de diagonaal van de dubbele pagina elkaar kruisen en trek deze naar boven tot aan de rand van de pagina. Daar begint u met een nieuwe lijn, die loopt tot aan het kruispunt op de andere pagina. Daardoor ontstaat een nieuw kruispunt, en wel tussen de laatste lijn en de diagonaal van de afzonderlijke pagina – en dat is ons startpunt linksboven voor de zetspiegelrechthoek.

Zetspiegel met de getallenreeks

Met de getallenreeksen 2:3:4:5 en 2:3:4:6 kunnen de afmetingen van de vier marges op eenvoudige wijze worden vastgelegd; daarbij wordt de verhouding van papierbreedte en -hoogte echter buiten beschouwing gelaten. Desondanks levert het gebruik van de beide getallenreeksen een snelle en vaak ook mooie oplossing op.

Zetspiegel met de deling van negen

Bij de deling van negen worden breedte en hoogte van de pagina in telkens negen velden verdeeld. Dan laat men telkens één veld aan de boven- en aan de binnenkant vrij, aan de buitenkant en beneden telkens twee velden. Het nadeel van deze methode is de niet-schaalbare margebreedte bij een relatief kleine en dus ook vaste zetspiegelgrootte.

Het vormgevingsraster

Terwijl onze zetspiegel respectievelijk de margebreedtes nu de buitenste randen aangeven, heerst binnen de zetspiegel nog een gapende leegte. Juist bij omvangrijke projecten met een inhoud die veel details bevat respectievelijk bij documenten met meerdere pagina’s, hebben we ook binnen de zetspiegel een structuur nodig – het vormgevingsraster.

Het raster verdeelt het zetspiegelvlak horizontaal en verticaal in rastervelden en helpt bij de organisatie van teksten en afbeeldingen.

Horizontale verdeling

Laten we beginnen met de horizontale verdeling. Deze ontstaat door een kolommenraster dat de tekst verdeeld in meerdere kolommen plus de goot tussen de kolommen. In het voorbeeld werken we met een papierbreedte van 200 mm en een zetspiegel met de diagonaalconstructie. De zo ontstane zetspiegelmaten luiden

161 x 224,5 mm

De zetspiegelbreedte wordt in drie tekstkolommen onderverdeeld met een breedte van 50,3 mm en een goot van 5 mm.

Verticale verdeling

In de verticale lijn bepaalt de zetspiegelhoogte aanvankelijk de kolomhoogte, die een veelvoud moet zijn van het basislijnraster, dus van de regelafstand van de basistekst. Deze hoogte moet nu eveneens worden verdeeld, waardoor uiteindelijk cellen ontstaan. De celhoogte is in de regel afgestemd op de celbreedte, waardoor een harmonisch liggend formaat moet ontstaan. Vaak dient ook het kleinste beeldformaat als sjabloon voor de celgrootte. De celhoogte moet echter zodanig zijn aangemaakt, dat meerdere cellen boven elkaar precies op de onderste rand van de zetspiegel eindigen – de hoogte van de zetspiegel is dus altijd ook een veelvoud van de rastercelhoogte.

Rastercellen

De ontstane cellen vullen het zetspiegelvlak nu volledig op en helpen ons op de achtergrond bij het plaatsen van objecten evenals bij het vastleggen van afmetingen. Afbeeldingen of kaders bijvoorbeeld bewegen nu in stappen van rastercellen; de kleinste afbeelding of het kleinste kader heeft de grootte van één rastercel; grotere afbeeldingen vormen altijd een veelvoud van de rastercellen.

In het algemeen geldt: Hoe kleiner de celgrootten, des te flexibeler is men bij de vormgeving, maar des te chaotischer kan ook de verdeling van de objecten worden. Bij te kleine rastercellen verliest het raster zijn nut.

Voorbeeldberekening van een zetspiegel

Een voorbeeld moet de berekening van de zetspiegel duidelijk maken. Het laat ook zien dat men niet altijd tot op de millimeter nauwkeurig kan rekenen, maar in plaats daarvan zijn zetspiegel samen met het vormgevingsraster flexibel moet houden. Wij gaan uit van de volgende veronderstellingen:

Papierformaat: 200 x 280 mm
Lopende tekst: 9 punts lettergrootte, 12 punts regelafstand

Volgens de boven voorgestelde zetspiegelontwerpen bedraagt onze geplande, globale zetspiegelhoogte in het voorbeeld tussen de 210 en 230 mm. Concreet zou er na de lijnconstructie een zetspiegelhoogte van 225 mm ontstaan.

Nu delen we deze hoogte van 225 mm door de 12 punten van het basislijnraster, dus 4,236 mm, resulteert in 53,11. We hebben echter een nauwkeurige veelvoud van onze basislijnraster nodig. Dus ronden we af op 53 regels en verkleinen de zetspiegelhoogte naar 53 * 4,236 = 224,5 mm.

Tot 53 regels zijn 6 rastervelden met telkens 8 regels plus één regel tussenruimte heel geschikt. We hebben dus 6 rastervelden * 8 regels = 48 regels plus 5 regels tussenruimte = 53 regels = 224,5 mm.

Korte tussenconclusie – voor onze pagina hebben we nu de volgende waarden berekend:

Raster: 6 rastervelden met elk 8 regels
Verdeling: 53 regels van elk 12 punten
Effectieve zetspiegelhoogte: 224,5 mm

Hoe groot zijn nu de kop- en de voetmarge? Dat resulteert uit de volgende berekening
280 mm (papierhoogte) – 224,5 mm (zetspiegelhoogte) = 55,5 mm over voor de kop- en de voetmarge.

De margeproporties conform Fibonacci: 55,5 mm / 8 * 5 = 34,7 mm voor de voetmarge; 20,8 mm voor de kopmarge; als alternatief nemen we de margeproporties van de lijnconstructie over, waarbij 37,1 mm voor de voetmarge en 18,4 mm voor de kopmarge overblijven.

Kopmarge: 18,4 mm
Voetmarge: 37,1 mm

Vormgevingsraster in InDesign maken

In Adobe InDesign wordt de zetspiegel vastgelegd via de invoer van de margebreedtes, die in InDesign randen worden genoemd. De gegevens worden ofwel direct bij het begin wanneer het bestand wordt gemaakt ingevoerd of naderhand bij het geopende bestand.

De zetspiegel kan in InDesign bij het maken van een document worden aangemaakt …

Wie de gegevens naderhand invoert, dient erop te leggen welke pagina’s actief zijn wanneer men het dialoogvenster opent, want alleen de marges van de geopende pagina’s worden veranderd!

Wie alle pagina’s van zijn document wil instellen, springt eerst door te dubbelklikken op het palet Pagina’s naar een voorbeeldpagina, activeert bij een dubbelzijdig document vervolgens tevens de tweede voorbeeldpagina en opent dan pas het dialoogvenster om de randen in te voeren via het menu Lay-out > Randen en kolommen.

… maar kan ook naderhand nog worden gewijzigd

Raster in InDesign maken

De rastervelden zelf kunnen worden gemaakt met hulplijnen. Als alternatief maakt men een lichte rechthoek, die men het best op een aparte laag kan plaatsen en deze blokkeert. Zo kan deze te allen tijden als plaatsingshulpmiddel worden getoond en voor de voorvertoning worden verborgen.

De bijzondere gevallen

Onder bepaalde omstandigheden moeten de zetspiegel en het vormgevingsraster aan voorwaarden voldoen. In de regel is dat het geval wanneer delen van de inhoud vaste afmetingen hebben, zoals dat bij advertenties het geval is. Aan de klant die een advertentie wil laten plaatsen wordt dan bijvoorbeeld een advertentie met een vaste breedte en hoogte verkocht, die de vormgever in zijn zetspiegel moet integreren. In het beste geval komt het kleinste advertentieformaat dan overeen met één rastercel en de grotere advertenties met meerdere rastercellen. In de praktijk is het echter meestal andersom, en moeten de rastercellen zich richten naar de hoogte- en breedteproporties van de advertentie.

Zorg dat er vóór het opmaken van de zetspiegel en het vormgevingsraster duidelijkheid bestaat over de mogelijke afmetingen van de advertenties.
De proporties van een rastercel hoeven niet overeen te komen met die van de advertentie. Een vierkante advertentie kan bijvoorbeeld ook bestaan uit 2 x 3 rastervelden.
Werk bij twijfel met kleine rastercellen, om flexibeler te zijn.

Zetspiegel-templates

Omdat de zetspiegel juist voor beginners niet altijd eenvoudig te maken is, hebben wij voor alle berekeningswijzen een paar templates gemaakt als InDesign-bestand. Die kunt u hier gratis downloaden. De basisgegevens: